کارل گوستاو یونگ و ارواح

حقایقی وجود دارند که در آینده به حقیقت می‌پیوندند،
حقایقی نیز در گذشته حقیقت داشته‌اند،
و حقایقی دیگر نیز هست که در هیچ دوره‌ای حقیقت نداشته و نخواهند داشت.

  - کارل گوستاو یونگ                                              

بسیاری از افراد، نظرات متفاوتی نسبت به کارل گوستاو یونگ دارند. در حالی که محققان ادبی، اندیشه‌های یونگ دربارهٔ «کهن الگوها» و «ضمیر ناخودآگاه» را از نظر تئوری محدودکننده می‌نامند، برخی از معلمان عرفانی هند، او را به خاطر کشف مفهوم «هماهنگی بی علت» ستایش کرده‌اند؛ مفهومی که به نظر می‌رسد معنویت شرق همیشه از آن اطلاع داشته است. روان شناس آمریکایی، ایلین آرون کارل، یونگ را کاشف «حساسیت ذاتی» می‌داند. گرچه یونگ هیچ وقت این ایده را شرح نداد، مدارکی دال بر این موضوع وجود دارد که او خودش را تا حدی از نظر حسی و ادراک، متفاوت در نظر می‌گرفت.

آرون بزرگ‌ترین بخش از تحقیقات خودش را معطوف همین موضوع کرد و دریافت حساسیت در اقلیتی از جمعیت بیشتر دیده می‌شود (15 تا 20 درصد، مطابق گفتهٔ آرون) و شیوه و فرایند درک محرک خارجی در آن‌ها به شدت با اکثریت جمعیت متفاوت است. آن‌ها شاید افراد «درون گرا» (مفهوم دیگری که توسط یونگ ابداع شد)، خلاق و رؤیاپردازی باشند که درک پیچیده و همدلی شدیدشان باعث شده بتوانند اطلاعات و پیشگویی‌های غیرمعمولی داشته باشند. این تفاوت، هدفی زیستی دارد و در دنیای حیوانات نیز مشاهده می‌شود: در گله‌های زیادی از گرگ‌ها مشاهده شده که ساختار شناختیِ غیرعادیِ «گرگِ تنها»، در نهایت موجب بقای جمع می‌شود. انسان‌ها هم مثل گرگ‌ها هستند: بنا بر گفتهٔ آرون، افراد با حساسیت بالا کسانی هستند که می‌توانند به دیگران، اطلاعاتی خاص و غیرمعمول بدهند، حتی اگر در زندگی روزمره عملکرد خوبی نداشته باشند. مفهوم «حساسیت بالا» به روش یونگ به ماوراءالطبیعه مربوط است، مخصوصاً تجارب او در رابطه با ارواح که در ادامه به آن می‌پردازیم.

ارتش ارواح وُدان

کارل گوستاو یونگ در عمارتش در روستای بولینگن در بهار 1924، یکی از برخوردهای بی شمار خود با ماوراءالطبیعه را تجربه کرد. او شب هنگام و در اطراف برج، صدای پا و صدای صحبت، آواز و موسیقی شنید که به نظر داشت نزدیک‌تر می‌شد. مطمئن نبود که دارد خواب می‌بیند یا نه پس سمت پنجره رفت و آن را باز کرد، ولی چیزی ندید. به تخت برگشت، دوباره همان خواب را دید، خواب صداها، صدای پا و آواز. دوباره بلند شد و در حال برخاستن، همچنان صداها را می‌شنید.

تصویر چند صد پیکرِ تیره پوش در ذهنش ایجاد شد. وقتی سمت پنجره رفت، دوباره چیزی در آن جا نبود و یونگ نتیجه گرفت که اتفاقی در رابطه با ارواح رقم خورده است. او بعد از مدت‌ها به تاریخچه‌ای از شهر لوسرن مربوط به قرن هفده دست یافت که اوضاع را کمی روشن می‌کرد: رنوارت سایست، نویسندهٔ این تاریخچه، تجربهٔ بسیار مشابهی در کوه‌های آلپ سوئیس داشت. او در حالی که شب را در علفزار کوه پیلاته می‌گذراند، صدای حرکتی دسته جمعی را در نزدیکی کلبه‌اش شنید – مردانی که حرف می‌زدند، آواز می‌خواندند و موسیقی می‌نواختند. سایست بیان می‌کند که این علفزار به داشتن ارواح معروف است و «گفته شده که ودان (یا اُدین، خدای خدایان در اساطیر اسکاندیناوی) هنرهای جادویی‌اش را در این مکان اجرا می‌کرده است» (به نقل از یونگ در کتاب «نظر یونگ در باب هماهنگی بی علت و ماوراءالطبیعه»).

چوپانی روز بعد توضیح داد که تجربهٔ شبانهٔ سایست، بدون تردید «ارتش ارواح ودان» بوده است – که در گویش سوئیسی، با نام «سالی لوت» نیز شناخته می‌شوند؛ آن‌ها «عادت داشتند به خارج از قلمروی خود بروند و خودنمایی کنند». یونگ در توضیح این رویدادهای مشابه، احتمال «پدیدهٔ تنهایی» را در نظر می‌گیرد که یعنی دچار شدن به اوهامی که در میان افراد منزوی و افرادی که زمان زیادی را در تنهایی می‌گذرانند، معمول است: در ذهن این افراد، آن همراهانی که در زندگی واقعی وجود ندارند، ایجاد می‌شوند. گرچه همانطور که یونگ بیان می‌کند، «خیال‌ها و رؤیاها اغلب به واقعیت بیرونی مرتبط هستند». به همین خاطر او عقیده دارد این تنهایی باعث شدید شدن حواس پنجگانه اش شده و این شدت حواس، او را قادر ساخته تا حرکت واقعی ارواح مردگان را حس کند. یونگ به یاد اتفاق تاریخی مشابه دیگری هم می افتد که چیزی نیست جز ارتشی از مزدوران سوئیسی که مدت‌ها پیش زندگی می‌کردند. این ارتش، از مردان سوئیسی جوانی شکل یافته بود که معمولاً هر بهار قبل از رژه از سوئیس مرکزی به سمت ایتالیا، دور هم جمع می‌شدند و «با آواز و وعدهٔ خوشی به سرزمین مادریشان بدرود می‌گفتند». یونگ فکر کرد شاید چیزی که دیده، یکی از همین «گردهمایی‌ها» بوده است. اگرچه او نمی‌تواند توضیح دهد که طبق کدام قوانین طبیعت، چنین اطلاعاتی به او منتقل شده، همچنان به «هماهنگی بی علت» به عنوان توضیحی محتمل اشاره می‌کند.

خانهٔ روح زده

کارل گوستاو یونگ در تابستان 1920 به انگلیس دعوت شد. میزبان و همکارش – که یونگ با نام آقای «آقای ایکس» به او اشاره می‌کند – آخرین کلبهٔ روستایی را که همچنان برای تعطیلات تابستان خالی بوده، به قیمت ارزانی رزرو می‌کند. این کلبهٔ جذاب در باکینگهامشر قرار داشت و آن‌ها قصد داشتند تعطیلات آخر هفته‌شان را در آن سپری کنند. یونگ اتاق طبقهٔ اول را انتخاب کرد. او در نخستین شب از اولین آخرهفته ای که آن جا بودند، بسیار خسته بود و خیلی زود خوابید.

اما از شب دوم به بعد، یونگ اصلاً نتوانست خوب بخوابد. هوا گرفته بود و بوی عجیبی در اتاق وجود داشت – ولی نمی‌توانست بفهمد بوی چه چیزی است، از کجا می‌آید یا او را به یاد چه می‌اندازد. او فقط می‌دانست این بو حالتی طبیعی ندارد. یونگ با پنجره‌های باز به تخت رفت ولی بو همچنان در اتاق باقی ماند – علیرغم هوای تازه که با «باد شب، آرام وارد اتاق می‌شد و آن را با عطر تابستان پر می‌کرد». این موضوع در طول اقامتش، به او اجازه نداد که استراحت شبانهٔ خوبی داشته باشد. آقای ایکس پیشنهاد کرد تا قبل از به تخت رفتن، کمی نوشیدنی بخورد – که تأثیر آرامش بخشی داشت ولی فقط به صورت موقت. یونگ که بیدار دراز کشیده بود، سعی می‌کرد بفهمد بو او را یاد چه می‌اندازد. در نهایت، تصویر زن پیری مبتلا به سرطان به ذهنش رسید که در بیمارستان، او را درمان کرده بود. بو او را یاد اتاق زن می‌انداخت.

در طول آخرهفته های بعدی، اتفاقات عجیب‌تری رخ داد: صدای چکهٔ آب می‌آمد ولی آبی در کار نبود؛ «چیزی به دیوارها کشیده می‌شد، مبلمان در جاهای مختلفی صدا می‌دادند، در گوشه‌ها صدای خش خش به گوش می‌رسید. پریشانی عجیبی در فضا بود». یونگ متوجه شد که خدمتکاران هیچ وقت بعد از غروب خورشید در خانه نمی‌مانند. وقتی از آن‌ها پرسید که آیا خانه مشکلی دارد آن‌ها به او گفتند که این خانه روح زده است و تقریباً همه این را می‌دانند. یونگ به یاد می‌آورد که هفتهٔ پنجم «غیر قابل تحمل» بود: شب مهتابی زیبا و آرامی بود؛ در اتاق صدای خش خش، غژ غژ و کوبیدن در می‌آمد؛ از بیرون، قطراتی روی دیوارها می‌باریدند. حس کردم چیزی نزدیکم است و چشمانم را باز کردم. آن جا کنارم روی بالشت، سر پیرزنی را دیدم که چشم راستش کاملاً باز بود و به من خیره شده بود. نیمهٔ چپی صورت از زیر چشم محو بود. دیدن این منظره آنقدر ناگهانی و غیرمنتظره بود که با یک حرکت از تخت بیرون پریدم، شمع را روشن کردم و بقیهٔ شب را روی صندلی راحتی گذراندم. روز بعد به اتاق مجاور رفتم، جایی که در آن به خوبی خوابیدم و این آخرهفته یا آخرهفته های بعدی دیگر اذیت نشدم.

این داستان در سال 1950 در کتابی دربارهٔ روح زدگی نوشتهٔ فَنی موزِر چاپ شد که یونگ مقدمه‌ای برای آن نوشت. این اثر نیز با تلاش یونگ برای توضیح دادن این اتفاق از منظر روان شناسی تمام می‌شود. در حالی که او نمی‌تواند توضیحی برای صدای چکهٔ آب پیدا کند، تمایل دارد بگوید بقیهٔ صداها حاصل درک علمی او نبوده‌اند بلکه توسط وضعیت خواب آلودش به طرز اغراق آمیزی بلند به نظر رسیده‌اند. او همچنین دیدن پیرزن در تختش را «وهمی که احتمالاً بازسازی خاطرهٔ پیرزنِ مبتلا به سرطان بوده» توصیف می‌کند. یونگ در پرداخت خود به توهمِ حس کردنِ بو، عملکرد شناختی مهم دیگری را عامل این اتفاق می‌داند که در انسان و حیوانات مشترک است: حالا که به توهم بو می‌رسم، این حس را داشتم که حضور من در اتاق، چیزی را فعال کرده که به دیوارها مربوط است. در زبان مردم عامه، درک به بینی مربوط می‌شود، مثل این جمله: «بوی اتفاقی به مشام می‌رسید». اگر عضو بویایی در انسان تا این اندازه عقب مانده نبود و به اندازهٔ عضو بویایی سگ توسعه پیدا کرده بود، بدون شک می‌توانستم بفهمم چه کسی در این اتاق زندگی کرده است. طبیبان اولیه نه تنها می‌توانستند بوی یک دزد را تشخیص دهند بلکه می‌توانستند ارواح و اشباح را هم «استشمام کنند».

در حالی که یونگ توضیحی منطقی برای توهم‌های صوتی و دیداری پیدا می‌کند و آن‌ها را خالق ذهن خودش می‌داند، حدس می زند عاملی فیزیکی، بو را ایجاد کرده باشد؛ البته او همچنین در متن بالا تلویحاً اشاره می‌کند که بر اثر بویایی ممکن است وضعیتی روانی ایجاد شود و این که بو می‌تواند اطلاعاتی را از گذشته به حال منتقل کند. فکر این که چیزی استشمام شود و اطلاعاتی از ناخودآگاه دریافت گردد، به واقع موجب شگفتی یونگ شد. در واقع، همذات پنداری با «حیوانات» و «انسان‌های بدوی» در دیدگاه یونگ نسبت به جهان، نقشی اساسی ایفا می‌کنند.

یونگ در شرح حال خود، کتاب «خ‍اطرات، روی‍آه‍ا، ان‍دیش‍ه ه‍ا» حادثه‌ای را به یاد می‌آورد: او، داستان زندگی مردی حاضر بر سر میز شام را، بدون اینکه آن مرد را بشناسد، تعریف می‌کند. یونگ ناخواسته داستانی دربارهٔ مجرمی خیالی تعریف می‌کند که اتفاقاً توصیفی دقیق از زندگی مردی است که رو به رویش نشسته است. یونگ، این شکلِ عجیب و در نتیجه، طبقه بندی نشده از شناخت را «کهن» می‌نامد و دوباره خود را به حیوانات تشبیه می‌کند: من هم این طبیعت کهن را دارم و در من، با این موهبت – نه همیشه خوشایند – در ارتباط است که مردم و اشیا را همان طور که هستند، می‌بینم. می‌توانم وقتی نمی‌خواهم چیزی را بشناسم، بگذارم از این جا تا تیپراری (منطقه‌ای در ایرلند) فریفته شوم و در عین حال در عمق وجودم به خوبی می دانم مسائل در چه وضعیتی هستند. در این مورد مثل سگ‌ها هستم – می‌توان سگ را گول زد ولی سگ همیشه در آخر کار متوجه حیله می‌شود. این «بینش» بر اساس غریزه یا تعاملی عرفانی با دیگران است. مثل این است که «چشمانی در پس زمینه»، عمل دیدن را به صورت ادراکی غیرشخصی انجام دهند.

در تمام این تجربیات، نوعی خاص از حساسیت ضروری است که یونگ به خوبی از آن اطلاع دارد. او در سال 1960، یعنی یک سال قبل از مرگش، می‌نویسد: پدیده‌های روانی ماوراءالطبیعه در تمام طول زندگی‌ام برای من جذاب بوده‌اند. این پدیده‌ها معمولاً در وضعیت‌های روانی حاد (احساساتی شدن، افسردگی، شوک و غیره) یا به صورت مکررتر در افرادی رخ می‌دهند که دارای ساختار شخصیتی خاص یا آسیب شناسانه‌ای هستند که در آن، آستانهٔ ضمیر ناخودآگاه جمعی معمولاً پایین می‌آید. افرادی که خلاقیت بالایی دارند هم به این دسته تعلق دارند. بر اساس مثال‌های ذکر شده در بالا، می‌توان نتیجه گرفت یونگ خود را به عنوان فردی خلاق با «ساختار شخصیتی خاص» در نظر می‌گرفته که دارای حساسیت ذاتی و آستانهٔ پایین «ضمیر ناخودآگاه جمعی» است.