مطالب

کارل منگر یکی از مهمترین اندیشمندان تاریخ علم اقتصاد است. او را در کنار دو اقتصاددان دیگر، ویلیام استنلی جِوِنز و لئون والراس، یکی از بنیانگذاران انقلاب مطلوبیت نهایی دانسته اند. این تئوری که انقلابی در اندیشه اقتصادی ایجاد کرد، نظریه ای در مورد ارزش کالا است. بر اساس این نظریه، ارزش کالاها به خدماتی که ارائه می دهند بر می گردد که این خدمات برای هر فرد اهمیت متفاوتی دارد. منگر از این نگرش برای حل پارادکس الماس و آب استفاده کرد. این پارادوکس توسط آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل مطرح شده اما حل نشده بود. این اقتصاددان قرن نوزدهمی بدون هیچ شک و شبهه ای بنیانگذار مکتب اتریشی اقتصاد است، اگرچه خود هرگز به دنبال تاسیس مکتب جدیدی نبود. تئوری ارزش و قیمت منگر بنیان اقتصاد اتریشی را شکل داده است. میزس می گوید: «چیزی که ما امروز به عنوان مکتب اتریش می شناسیم با انتشار نسخه اولیه «اصول علم اقتصاد» در سال ۱۸۷۱ شروع شد و تا پایان دهه هفتاد قرن نوزدهم، مکتب اتریشی وجود نداشت. تنها کارل منگر بود». در واقع مکتب اتریش با پیگیری روش اندیشیدن کارل منگر توسط اقتصاددانان بعدی شکل گرفت. هایک می گوید: ایده های بنیادی مکتب اتریش بطور تمام و کمال متعلق به کارل منگر است و پذیرش درس های او، وجه اشتراک اعضای این مکتب بوده، و بنیاد نظریات آن ها را شکل می دهد.

نخستین مواجهه نگارنده با کتاب «کنش انسانی» آمیخته با پیش‌داوری منفی بود. کتاب را به دست گرفته بودم تا بتوانم به درکی نظری پیرامون بلایایی برسم که «نئولیبرالیسم» در عمل به جان جوامع بشری انداخته است. انگار که چراغ به دست در هر جمله‌ای رد آن بلایا را در خطاهای فاحش یا چه بسا شیطنت‌های نویسندۀ آن جست‌وجو می‌کردم! بنابراین هدفم از خواندن کتاب نه یافتن تأییدی برای پیش‌داوری‌های خود، بلکه بر عکس جدال نظری با مکتبی اقتصادی، یا گسترده‌تر از آن با یک طرز فکر بود. با این همه هرچقدر که صفحات بیشتری از کتاب را می‌خواندم و به پیش می‌رفتم قضیه بیشتر و بیشتر وارون می‌شد. در واقع این پیش‌داوری‌ها و حتی جهان‌بینی نگارنده بود که در حال زیر و زبر شدن بودند. تا آنجا که پس از مدتی دریافتم چه تصور کاریکاتوری از یک مکتب بزرگ فکری داشته‌ام؛ یا شاید بتوان گفت چه تصور کاریکاتوری در فضای مباحث نظری و روشنفکری ایران پیرامون آن وجود دارد. برای نمونه در حالی که دست‌کم در دو دهۀ اخیر سالی نمی‌شود که چندین متن از متون نظری، تاریخی و ادبی اندیشمندان درجه چندم مارکسیست یا پست‌مدرنیست اروپایی و آمریکایی به فارسی ترجمه و راهی بازار کتاب نشوند، کم‌وبیش هیچ‌یک از متون نظری اساسی مکتب اتریش به فارسی در دسترس نیستند. چپ‌گرایان ایران می‌توانند به درستی این را هم به حساب پرتلاشی هم‌قطاران خود و هم اقبال گستردۀ جامعۀ ایران یا دست‌کم فضای دانشگاهی و روشن‌فکری آن به اندیشه‌ها و برنامه‌های خود بگذارند. اگر این دو استدلال را بپذیریم – که به نظر قابل پذیرش هم می‌آیند – منطقاً گریزی از پذیرش یکی از این دو نتیجه‌گیری نیز نخواهیم داشت: یا این همه تلاش نظری و عملی هیچ پیامد عینی و محسوس در جامعۀ ایران نداشته است؛ یا آنکه دست‌کم بخشی از وضعیت کنونی زندگی در ایران پیامد همان تلاش‌هاست که در این صورت از جنبۀ اخلاقی نمی‌توان از بار مسئولیتِ خوب و بد آن شانه خالی کرد. تشریح کیفیت زندگی در ایران کنونی یا مقایسۀ آن با کشورهای منطقه و جهان هدف این نوشتار نیست. چنانکه شکافتن دلایل عدم اقبال تاریخی جامعۀ ایران به لیبرالیسم و پیامدهای آن در وضعیت کنونی زندگی در ایران نیز فراتر از هدف این نوشتار است. در اینجا و احتمالاً در نوشتارهای بعدی کوشش می‌کنم تجربۀ شخصی خود از این کتاب را در چهارچوب گزارشی از اهم محتوای آن به اشتراک بگذارم. بدیهی است که چنین گزارشی به هیچ وجه نمی‌تواند جای خواندن کتابی با این حجم و ژرفا را بگیرد. بنابراین این تنها به اشتراک‌ گذاردن تجربه‌ای است که احساس می‌کنم مفید بوده است و در شرایطی که هنوز ترجمه‌ای از این کتاب در دسترس نیست شاید بتواند اندکی به درک مقدمات بحث یاری برساند. تجربه‌ای که ذاتاً از فردی به فرد دیگر متفاوت است و بازتاب این تفاوت‌ها در هر گزارشی گریزناپذیر خواهد بود.

زندگی همۀ ما پر است از تصمیم‌های خوبی که گرفته‌ایم، اما ارادۀ کافی انجام آن‌ها نداشته‌ایم. خواسته‌ایم درس‌خوان و منظم و ورزشکار باشیم، یا سیگار و شکلات و رفتارهای بد را کنار بگذاریم، اما نتوانسته‌ایم. و حالا، با این کارنامۀ پر از شکست، می‌دانیم که هر تصمیم دیگری هم بگیریم با سرنوشت مشابهی روبه‌رو خواهد شد. آیا راهی هست که از این دور باطل فرار کنیم؟ تحقیقات جدیدی که متخصصان روان‌شناسی اعتیاد انجام داده‌اند، نور تازه‌ای به این مسئله انداخته‌ است.

این روزها، پزشکان و روان‌شناسان مدام از تاثیرات منفی تنهایی بر سلامت می‌گویند ولی هیچ تشخیص پزشکی یا دارویی‌ای برای تنهایی وجود ندارد. اگر برای مشکلات دیگری مانند افسردگی و اضطراب درمان‌های دارویی وجود دارد، چرا برای تنهایی وجود نداشته باشد؟ عجله نکنید، ماجرا کمتر از آنچه به نظر می‌رسد علمی‌تخیلی است. گروهی از پژوهشگران همین حالا سرگرم تحقیقاتی هستند که هدفشان تولید «قرص ضد تنهایی» است. آیا چنین قرصی به تنهایی پایان خواهد داد؟

کاسیرر در نامه‌ای به همسرش در ۱۹۲۷ نوشت: «من می‌توانم بی هیچ مشکلی، آنچه را که لازم می‌دانم، بیان کنم». این کاری نبود که دیگر فلاسفۀ بزرگ قرن بیستم بتوانند انجام دهند. دیگران گویا به تاریکی سفر کرده بودند و شبح نیستی را به چشم دیده بودند: بنیامین خودکشی کرد، تندخویی ویتگنشتاین کار دستش داد، و هایدگر درنهایت دچار فروپاشی روانی شد. برخلاف همۀ این‌ها، کاسیرر میلی افراطی به تعادل زندگی داشت. اما آیلنبرگ این چهار فیلسوف را در عصر جادوگران کنار هم نشانده و برایشان سرگذشتی فکری و خواندنی نوشته است.

جوامع انسانی در بیشترِ تاریخ محیط خوشایندی برای قربانیان جرم و خشونت نبوده‌اند. تمایل ما انسان‌ها به سرزنش قربانی نیز سابقۀ دور و درازی دارد. اما به نظر می‌رسد مبارزه با این سنت تاریخی ما را به مرزهای سردرگم‌کننده‌ای رسانده است. اگر روزی قرار بود قربانی را طرد نکنیم، امروز آنچنان او را ستوده‌ایم که رقابتی اجتماعی بین همه راه افتاده است بر سر اینکه چه کسی بیشتر قربانی است. چارلز سایکس، روزنامه‌نگار آمریکایی، صحنه‌هایی از این «جامعۀ قربانی» را ترسیم کرده است.

فحش‌دادن به کتاب‌های خودیاری کار سختی نیست. در واقع بهانه‌های زیادی هم برای این کار وجود دارد. خیلی از کتاب‌های خودیاری مملو است از توصیه‌های عجیب و بی‌فایده و وعده‌های شیرین توخالی. اما این داستان جنبهٔ دیگری هم دارد: آدم‌هایی که در شرایط روحی دشوار توانسته‌اند با خواندن یکی از این کتاب‌ها تسلی یابند یا راه‌حل‌هایی برای بهترکردن زندگی‌شان پیدا کنند. از این رو بهتر است قبل از کنارزدن همهٔ این کتاب‌ها معیاری برای سنجش اعتبار و کارامدی آن‌ها پیدا کنیم.

ایده‌ی رویابینیِ جلسه‌های روانکاوی[۱] برای من یکی از مهم‌ترین و دشوارترین پدیده‌های روانکاوانه است. روشی است برای مفهوم‌پردازی جنبه‌های بنیادین شیوه‌ی درمانم، شیوه‌ای که باید هر دفعه دوباره کشفش کنم. انگشت گذاشتن روی این مفهوم غیرممکن است؛ و این موضوع بازتاب این است که چقدر چنین مفهومی می‌تواند مملو از زندگی و در عین حال رازآلود و دیرفهم باشد. طبیعت این مقاله بیشتر بالینی است؛ ولی آن‌چه در حین جلسات روانکاوی تجربه می‌کنم، از آن‌طوری که به این جلسات فکر می‌کنم، مجزا نیست. بنابراین، پیش از این‌که تجربه رویابینیِ جلسات روانکاوی را با سه بیمارم توصیف کنم، شرح مختصری از اجزای چارچوب نظری‌ای ارائه می‌دهم، که وارد کار بالینی‌ام می‌کنم. من نظریه‌های تحلیلی را مجموعه‌ای از قوانین نمی‌بینم، بلکه مجموعه‌ای از استعاره‌هایی می‌بینم که آن‌ها را (حین و بعد از جلسه) برای توصیف، و نه توضیحِ آنچه در جلسه روی داده، برای خودم به کار می‌برم. نظریه‌ها/استعاره‌های تحلیلی، همچون هر استعاره دیگری، به نقطه شکست می‌رسند و باید با استعاره‌های تازه‌ای جایگزین شوند.

لغت انگلیسی betrayal از لغت قدیمی فرانسوی trair و لاتین trader گرفته شده که هر دو به traitor (نارو زن، خائن) اشاره دارند. به علاوه در دیکشنری وبستر معنای betrayal شامل این است که به دشمن نارو بزنی یا از او نارو بخوری. در کنار سایر توضیحات، این معانی هم آمده: «گمراه کردن، شکست خوردن یا ترک کردن کسی به خصوص زمانی که به تو نیاز دارد، فاش کردن چیزی بدون عمد و فاش کردن چیزی متناقض با اعتمادی که به تو شده است». این عبارات بیانگر این هستند که در نارو زدن ۱) اعتماد کسی به قابل اتکا بودن و قابل دسترسی بودن کسی دیگر خدشه‌دار می‌شود ۲) می‌تواند هم به عمد باشد و هم بدون قصد. ۳) و این کار آسیب می‌زند. نارو زدن دو وجهه دیگه هم دارد: ۴) این پدیده هم به شکل فعال و هم منفعلانه رخ می‌دهد یعنی هم می‌شود به دیگران نارو زد و هم از دیگران نارو خورد ۵) رضایت سادیستیک و درد روانی شدید، عواطف مرتبط با این دو شکل نارو زدن یا خوردن، هستند که به صورت آگاه یا نا آگاه تجربه می‌شوند. ۶) یک وجهه‌ی دیگر هم این است که نارو زدن یا نارو خوردن آن طوری که در ابتدا به نظر می‌رسد از نظر اتیولوژی، داینامیک و پدیدار شناختی از هم جدا نیستند. رانه‌ی نارو زدن به دیگران و نیاز به نارو خوردن همیشه با هم حضور دارند. مدل اول بیشتر در شخصیت نارسیسیست و مدل دوم بیشتر در شخصیت مازوخیست آشکارتر است. با این حال آرزوی متضاد در هر کدام از این‌ها وجود دارد. افراد خودشیفته به دیگران نارو می‌زنند درحالیکه به صورت ناخودآگاه به خود نارو می‌زنند و افراد مازوخیستیک نارو خوردن خود را مهندسی می‌کنند و این خودشان هستند که دیگران را وارد این بازی می‌کنند. کوپر ۱۹۸۸ درباره‌ی «شخصیت خودشیفته-مازوخیستیک» با اینکه به نوع متفاوتی از سایکوپاتولوژی اشاره داشت اما از جهتی هم در این نظریه، من به صورت ابتکاری از آن مفهوم استفاده کردم.

اگر از شما بپرسند هفتۀ آینده درس می‌خوانید یا سریال‌های آبکی تماشا می‌کنید، پاسخ می‌دهید معلوم است: درس! اگر بپرسند میوه و سبزیجات تازه می‌خورید یا فست‌فود و شیرینی، باز جوابتان روشن است. آینده محلِ وعده‌های تلمبارشدۀ ما برای زندگی بهتر، سالم‌تر و مفیدتر است. پس چرا این وعده‌ها محقق نمی‌شوند؟ آیا راهی هست که بتوانیم از این وضع بیرون بیاییم؟

ولفگانگ پاولی فیزیکدانی پرآوازه بود، اما در عین‌حال، زندگی عاطفیِ بسیار به‌هم‌ریخته‌ای داشت. او که بعد از یک شکست عشقی، به شکل افراطی می‌نوشید و سیگار می‌کشید، به پیشنهاد پدرش قرار ملاقاتی با کارل یونگ گذاشت تا شاید بتواند درونِ ناآرامش را درمان کند. اما در عمل، این دیدار، به شکل‌گیری همفکری طولانی‌مدتی بین فیزیک‌دان کوانتومی و روان‌شناس تحلیلی انجامید و پاولی، با قدرتِ خارق‌العاده‌اش در یادآوری خواب‌ها و تحلیل مسائل انتزاعی، نقشی اساسی در تکامل روان‌شناسی یونگ ایفا کرد.

در تجربه‌ی زندگی روزمره، نیاز به تأیید بیرونی همواره درخواستی مذموم در نظر گرفته می‌شود. با وجود این، اولین تجارب ما از خودمان، بر اساس همین نگاه دیگری ساخته می‌شود. همه‌ی ما به اشکال مختلفی نیاز داریم که دیگران ما را تأیید کنند. دقیق‌تر این است که همه‌ی ما نیاز داریم دیگران ما را به «به جا» بیاورند. این «به‌جا آورده شدن» البته به نظر می‌رسد نیاز دائمی ما نخواهد اگر در مرحله‌ی حساس رشد روان‌شناختیِ به جا آورده شویم. مسئله از آن‌جایی آغاز می‌شود که ما برای تعامل همیشگی با دنیای بیرون به این به جا آورده شدن نیاز پیدا می‌کنیم. اجازه دهید کمی عقب‌تر برگردیم و بفهمیم که اساساً این به‌جا آورده شدن از کجا در دنیای ما شکل می‌گیرد و کجا ما دچار وقفه در آن می‌شویم.

اشتیاق برای تشکیل روابط باثبات و رضایت‌بخش، در میان عمیق‌ترین و ظاهراً طبیعی‌ترین آرزوهای ماست: کامیابی در روابطی که برای هر دو نفر خوب باشد. درخواست زیادی به نظر نمی‌رسد. بسیاری از افراد تقریباً به دنبال همین می‌گردند. اما واقعیت دردناک این است که شمار بسیار زیادی از روابط دارای اپیزودهای دشوار یکی از پس دیگری، یا تضادهای محنت‌بار ظاهراً حل‌ناشدنی هستند؛ روابط بیشتر شبیه یک نبرد به نظر می‌آیند تا حمایت. این یکی از بزرگ‌ترین پرسش‌هاست: چرا برای ما چنین سخت است تا روابط شاد و سازنده‌ای را که همگی می‌خواهیم داشته باشیم؟

به نظر می‌رسد فهم نویسنده از نظریات زیگموند فروید ناقص بوده است و در بخش‌هایی از این مقاله‌ی مقایسه‌ی نادرستی بین نظریات فروید و وینیکات کرده است. پیشاپیش به اطلاع می‌رسانیم که نسبت به سوءبرداشت نویسنده واقف هستیم ولی با توجه به اینکه بخش‌هایی از مقاله برای مخاطبی که تمایل دارد با دیدگاه‌های عمومی وینیکات آشنا شود می‌تواند مفید باشد، ترجیح دادیم مقاله را منتشر کنیم.

لکان گفته بود که بدون شک فرمان مسیح درباره‌ی اینکه «همسایه‌ات را مثل خودت دوست بدار» یک نکته‌ی طعنه‌آمیز داشته است – چرا که مردم در واقع از خودشان نفرت دارند. یا می‌توان این‌طور گفت که با توجه به رفتار مردم با یکدیگر، شاید همیشه همسایه‌هایشان را همان‌طور دوست داشته‌اند که خودشان را دوست دارند: یعنی با مقدار قابل توجهی بی‌رحمی و بی‌اعتنایی. لکان می‌نویسد «به هر حال پیروان مسیح آن‌چنان مردمان فوق‌العاده‌ای نبودند.» او در اینجا به طور ضمنی مسیح را با فروید مقایسه می‌کند، چرا که از نظر لکان پیروان فروید با برداشت‌های اشتباه از نوشته‌های او، دیدگاهش را به بیراهه کشانده بودند. از دیدگاه فرویدی می‌توان درک کرد که لکان روایت مسیح درباره‌ی عشق را یک سرپوش، یک واپس‌رانی و یک خود-درمانی برای دوسوگرایی تلقی کند. از دیدگاه فروید ما بالاتر از همه چیز، حیواناتی دوسوگرا هستیم: هرکجا نفرت داریم عشق می‌ورزیم، هرکجا عشق داریم نفرت می‌ورزیم. اگر کسی بتواند ما را خوشنود سازد، می‌تواند ما را سرخورده کند، و اگر کسی بتواند ما را سرخورده کند، همیشه بر این باوریم که می‌تواند ما را خوشنود سازد. و چه کسی بیشتر از خود ما می‌تواند ما را سرخورده کند؟

در رابطه با مسئله اول، اکثر عصب‌شناسان قرن ۱۹ این دیدگاه را داشتند که ذهن و بدن کلاً با هم متفاوت‌اند. بدن، یک چیز مادی است- ساختارهایی از گوشت و خون که می‌توانند از یک دیدگاه شخص ثالث مورد مطالعه قرار بگیرند. اما ذهن، یک چیز غیر مادی است که فقط از یک دیدگاه «درونی» که بعدها توسط فیلسوف بریتانیایی گیلبرت رایل به صورت نظریه «روح در ماشین» مورد تمسخر قرار گرفت، می‌تواند بررسی و مطالعه شود. در رابطه با مسئله دوم، روانشناسان این دیدگاه را داشتند که ذهن برای خودش شفاف است- به عبارت دیگر، ذهن کاملاً خودآگاه است. هر یک از ما فقط به حالات ذهنی خودمان دسترسی مستقیم داریم و نمی‌توانیم در مورد آن حالات، گمراه و دچار اشتباه شویم. این نشان داد که تحقیق روانشناختی باید به وسیله خویشتن‌نگری ادامه داده شود و به همین علت است که اولین روانشناسان را «خویشتن‌نگر» می‌نامند.

به نظر عده‌ای فروید کالبدشناس چیره دست طبیعت انسانی است و به عقیده‌ی برخی دیگر نویسنده‌ی با استعدادی است که از نظریات چرند، روایت‌های مجاب کننده‌ای می‌سازد. در این مقاله ای.سی. گرایلینگ به نبرد با شهرت زیگموند فروید برخاسته است.

در سال‌های اخیر، روانشناسان به‌تدریج به تخیل و امید توجه کرد‌ه‌اند. اکنون روشن شده است که لازم نیست بردگان گذشته‌ باشیم، بلکه می‌توانیم در آینده سیر کنیم. امید جعبه‌ابزاری دارد و یادگیری برخی عادات کمکمان می‌کند قطب‌نما را به‌سمت آیندۀ مثبتمان نشانه بگیریم، اما هرگز تئوری منسجمی دربارۀ امید وجود نداشته است. اکنون دان تومازلو در کتاب جدیدش منابعی ارزشمند و کمک‌کننده‌ در این زمینه جمع‌آوری کرده است.

معیارمان برای انتخاب دوست، همسر یا همکار چیست؟ خیلی از ما بی‌درنگ می‌گوییم: «خب معلوم است، یکی از اولین ملاک‌هایمان این است که ’باشخصیت‘ باشد». و از نگاهمان این باشخصیت بودن، یک صفتِ همیشگی و تغییرناپذیر است که رفتارها و واکنش‌های فرد به سادگی نمی‌تواند آن را تغییر دهد. دقیقاً برخلاف متفکران سنتی‌ای همچون ارسطو که شخصیت را انتخابی عامدانه و پرورش‌یافته می‌دانستند، امروزه فکر می‌کنیم شخصیت‌داشتن نوعی صفت ذاتی و طبیعی است. آیا این اصطلاح واقعاً معنی روشنی دارد؟

فقط رنگ چشم یا شکل دماغمان نیست که از پدر و مادرمان به ما می‌رسد، در واقع، عقاید، رفتارها و نوع مواجهۀ آن‌ها با ما تأثیری بسیار عمیق بر شخصیت ما می‌گذارد. تأثیری که خودش را در دوستی‌ها و عاشقی‌هایمان و در تربیت کودکانمان نشان می‌دهد. روان‌شناسان مدت‌هاست که دربارۀ تجربۀ کودک از والدینش تحقیق می‌کنند. آن‌ها می‌گویند سبکِ دلبستگی ما به آن‌ها می‌تواند پیش‌بینی‌ کند که خودمان چگونه والدینی خواهیم شد. اما آیا اگر پدر و مادری بی‌توجه یا بی‌عاطفه داشتیم، لزوماً خودمان هم چنین خواهیم شد؟