کارل منگر و قرار دادن انسان در مرکز علم اقتصاد

کارل منگر در سال ۱۸۴۰ در شهر گالیسیا که امروزه بخشی از لهستان است، در خانواده ای مرفه متولد شد. خانواده او جزو اشراف بودند اما خود کارل در اوان جوانی عنوان «فُن» را کنار گذاشت. در بین سال های ۱۸۵۹ تا ۱۸۶۳ در دانشگاه های پراگ و وین علم اقتصاد خواند. مدتی شغل روزنامه نگاری داشت. پس از سال ۱۸۶۶ از روزنامه خارج و به عنوان تحلیل‌گر بازار مشغول به کار شد. بعد در مقطع دکتری، حقوق خواند و پس از قبولی از امتحانات به عنوان دستیار وکیل شروع به کار کرد. پس از اخذ مدرک دکتری به کار روزنامه نگاری اقتصادی بازگشت. از سال ۱۸۶۷ بطور کامل خودش را وقف مطالعه اندیشه اقتصادی کرد و ثمره آن انتشار نسخه اولیه کتاب اصول بود که اثری ماندگار بر تاریخ اندیشه اقتصادی باقی گذاشت، آنچنان که به عقیده جوزف شومپیتر، نظریه ارزش، قیمت و توزیع منگر که در این کتاب آمده است، هنوز بهترین نظریه هایی هستند که برای این مفاهیم در دست داریم. از سال ۱۸۷۳ به تدریس اقتصاد سیاسی در دانشگاه وین مشغول شد. و سه سال بعد به عنوان معلم خصوصی ولیعهد اتریش استخدام شد. شاهزاده رودولف فون هابسبورگ که در آن زمان ۱۸ سال داشت بعدها سرنوشت دراماتیکی پیدا کرد که کمی جلوتر به آن پرداخته ام.

 

امنیت شغلی دانشگاه به منگر امکان داد که روی روش شناسی تمرکز و مطالعه کند. نتیجه این مطالعات کتاب «پژوهش هایی در روش شناسی علوم اجتماعی» شد که برخلاف کتاب اول او که در زمان انتشار با بی توجهی مواجه شده بود، این بار با انتقادات تندی از جانب طرفداران روش شناسی تاریخی آلمانی مواجه شد. از آن پس منگر سه کتاب دیگر در مورد خطاهای تاریخی گری در علم اقتصاد آلمان، تئوری سرمایه و ریشه های پول منتشر کرد. منگر تا سال ۱۹۲۱ در قید حیات بود اما از ۱۹۰۳ که از دانشگاه بازنشسته شد، فعالیت علمی خود را متوقف کرد. میزس در خاطرات خود می گوید، وقتی وارد دانشگاه شد، کارل منگر به پایان دوره تدریس خود رسیده بود. وی شرح می دهد که در سال ۱۹۰۳ برای اولین بار کتاب «اصول علم اقتصاد» منگر را خوانده و اذعان می دارد که از طریق این کتاب اقتصاددان شده است. یکی از ویژگی های مهم کتاب «اصول» این است که به زبانی ساده و با استدلال های منطقی بسیار شفاف و قابل درک، اساسی ترین مفاهیم بنیادی علم اقتصاد را شرح می دهد.

 

منگر این کتاب را با تعریف کالا شروع می کند و سپس مفاهیمی از قبیل مبادله، پول، قیمت، ثروت و انحصار را شرح می دهد. او منشاء ارزش را فردی و ذهنی می داند و نشان می دهد که چگونه این پدیده موجب می شود که مبادله داوطلبانه باعث ثروتمند شدن هر دو طرف مشارکت کننده در آن شود. این استاد اقتصاد زمانی که تلاش می کند چگونگی فرایند ارزش گذاری کالا توسط فرد را شرح دهد، به نظریه مطلوبیت نهایی می رسد. او با استفاده از مثالی ساده این فرایند پیچیده را شرح می دهد. در این مثال، یک آمریکایی مرز نشین فرضی تعدادی اسب دارد و شخصی دیگر تعدادی گاو. فرد اول در حالی که تعداد اسب هایش بیشتر از نیازش هستند، اگر یک گاو داشته باشد با استفاده از شیر و لبنیات حاصل از آن می تواند نیازهایش را بهتر تامین کند و شخص دوم نیز درست برعکس برای انجام کارهای مزرعه نیاز به اسب دارد. اگر این دو شخص یکی از حیوانات خود را با هم مبادله کنند هر دو وضعیت بهتری نسبت به قبل خواهند داشت. در مبادله های بعدی میزان مطلوبیتی که حاصل می شود کمتر و کمتر شده و در نهایت به وضعیتی می رسیم که افراد دیگر تمایلی به ادامه مبادله ندارند. در اینجا باید به همین اشاره کوتاه بسنده کنیم، چرا که هدف این یادداشت تنها معرفی کارل منگر است و نه شرح کامل نظریه های وی. از آنجایی که کتاب «اصول علم اقتصاد» در میان نوشته های منگر شاید مهمترین و تاثیرگذارترین آن ها باشد در اینجا به محتوای ارزشمند آن اشاره شد.

 

کتاب اصول علم اقتصاد به زبان فارسی ترجمه و توسط نشر آماره منتشر شده است. البته ترجمه فارسی آن دارای اشکالاتی است که می تواند خواننده را به اشتباه اندازد. از این رو به خواننده های کم تجربه پیشنهاد می کنم کتاب را همراه با راهنمایی استادی که آن را از نسخه اصلی یا ترجمه انگلیسی مطالعه کرده است بخوانند. این اشاره به معنای کم ارزش جلوه دادن زحمات مترجمین نبوده و تلاش آن‌ ها ارجمند است.

 

 

 

میزس می گوید وقتی منگر را پس از سالها ملاقات می کند بالای هفتاد سال داشته و مشکل شنوایی و بینایی پیدا کرده بود. اما این مشکلات جسمانی علت توقف فعالیت علمی وی نبود چراکه ذهن او همچنان جوان و نیرومند بوده است. میزس علت توقف زود هنگام فعالیت علمی کارل منگر را ناامیدی او نسبت به آینده می داند. میزس می گوید: منگر هوشِ تیزبینی داشت و سرانجامِ شوم مسیری را که اتریش، اروپا و متعاقب آنها تمام دنیا به آن سو می رفت، تشخبص داده بود و می دید که این تمدن های بزرگ به سمت دره پیش می روند. او نتایج روی برگرداندن دنیا از لیبرالیسم و سرمایه داری را پیش بینی کرده و هر آنچه در توان داشت برای جنگیدن با این گرایشات انجام داده بود. کتاب «پژوهش هایی در روش علوم اجتماعی» تلاشی جدلی برای مقابله با جریان های روشنفکری مخربی بود که دانشگاه های پروسی با آن دنیا را مسموم می کردند. اما او متوجه شد که مبارزاتش بی فایده و ناامید کننده است و در نتیجه دچار بدبینی تاریکی شد که توان او را تحلیل برد.

 

میزس باور دارد که استاد، این ناامیدی و بدبینی را به وارث تاج و تخت اتریش نیز منتقل کرد. به باور میزس، شاهزاده به خاطر یک زن دست به خودکشی نزد، بلکه همین ناامیدی نسبت به سرنوشت امپراتوری اتریش و نیز آینده اروپا بود که رودولف را بر آن داشت تا به زندگی خود پایان دهد. میزس نقل می کند که زمانی کارل منگر به دوست پدربزرگ او گفته بود: سیاست هایی که توسط قدرت های اروپایی تعقیب می شوند به جنگ وحشتناکی با انقلاب های وحشت آوری که به انقراض فرهنگ اروپایی و نابودی رفاه مردم همه ملت ها منجر می شود، ختم خواهد شد. با توجه به این حوادث اجتناب ناپذیر سرمایه گذاری در طلا و امنیتِ یکی از دو کشور اسکاندیناوی تنها کاری است که می توان انجام داد.

 

خود منگر پس اندازش را به سوئیس منتقل کرده بود.

جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ و جنگ دوم به فاصله اندکی در سال ۱۹۳۹ اتفاق افتاد.

 

 

 

 

 

 

 

 

میزس ادامه می دهد که نه منگر و نه اولین شاگرد او، بوم باورک هرگز تلاش نکردند که یک مکتب علمی مثل چیزی که در دانشگاه ها مرسوم است، تاسیس کنند. آنها قصد نداشتند که در مقابلِ دادن مدرک استادی، دانشجویان جوان را به پیروان کور خودشان تبدیل کنند. هایک در میان یادداشت های منگر نوشته ای به شرح زیر پیدا می کند که نشان دهنده باور او به لزوم آزادی اندیشه است: در علم، تنها یک راه برای رسیدن به موفقیت نهایی یک ایده وجود دارد، آن هم اجازه دادن به نظریه های مقابل برای طی کردن کامل دوره خودشان است. اما شمولر که نماینده روش شناسی تاریخی آلمان بود این طور فکر نمی کرد. او معتقد بود که باید جلوی تدریس کسانی که به اقتصاد کلاسیک باور دارند در دانشگاه ها گرفته شود و در این دوره همین اتفاق هم افتاد. شمولر که در دیوانسالاری دانشگاهی رایش دوم مسئولیت داشت، این عقاید خود را به اجرا گذاشت. میزس می گوید در این دوره هیچ استاد اقتصاد مهمی در دانشگاه های اصلی و مهم آلمان تدریس نمی کرد.

 

در دانشگاه های روسیه تزاری هم درس های مارکسیسم یا تاریخ اقتصاد جایگزین تدریس علم اقتصاد شده بودند. دکتر موسی غنی نژاد در کتاب «گفتارهایی در روش شناسی علم اقتصاد» می گوید: «زمانی که کتاب روش منگر منتشر شد شمولر نقد تندی بر آن نوشت. منگر هم در نامه ای جواب این انتقادات را داد اما شمولر با یک نامه توهین آمیز به مباحثه پایان داد». به این ترتیب اقتصاد کلاسیک کنار گذاشته شد و روش شناسی تاریخی و مارکسیسم در آلمان و روسیه گسترش یافت و نظام های ناسیونال سوسیالیستی و کمونیستی بعدی از دل این شیوه فکر کردن بیرون آمدند. در غرب نیز پوزیتیویسم رشد کرد و فضای دانشگاه را فرا گرفت. کتاب «اصول علم اقتصاد» خیلی دیر و پس از گذشت هشتاد سال از نگارش آن یعنی در سال ۱۹۵۰ به انگلیسی ترجمه شد.

 

رودولف ولیعهد امپراتوری اتریش-مجارستان بود که در ۳۰ سالگی به همراه معشوقه اش، بارونس ماری وتسرا در یک کلبه شکاری به زندگی خود پایان داد. باور رایج این است که این دو زوج به دلایلی عاشقانه دست به خودکشی زده اند اما میزس طور دیگری فکر می کند

 

 

اگرچه کارل منگر را بنیان گذار مکتب جدیدی در اقتصاد دانسته اند اما او هرگز قصد رد اقتصاد کلاسیک را نداشت، بلکه تئوری اقتصادی را بازسازی و بر پایه های قرص و محکم تری استوار کرد. تئوری اقتصاد کلاسیک یک نظریه بَدَوی و ناکامل در مورد کنش انسانی داشت که تنها شامل حال تاجر محاسبه گر یا «انسان اقتصادی» می شد. انسان اقتصادی، یعنی کسی که در پایین‌ترین قیمت می خرد و در یک بازار سودآور می فروشد. در واقع در اقتصاد کلاسیک نظریه قیمت و تولید، تنها نظریه هایی در مورد کنش محاسبه گرانه بودتد. با تئوری قیمتی که مبتنی بر عرضه و تقاضا است و تئوری محاسبه پولی مبتنی بر انتخاب و اقدامات مصرف کنندگان کارل منگر تلاش کرد که اقتصاد کلاسیک را استحکام ببخشد و روبنای آن را از طریق بهبود شکاف موجود بین نظریه قیمت و نظریه توزیع اصلاح کند. منگر بطور مشخص قصد خود را برای جمع کردن شاخه های علم اقتصاد تحت یک نظریه قیمت بازسازی شده اعلام می کند و در مقدمه ای بر کتاب اصول خود می نویسد: «من به رابطه عِلّی بین پدیده های اقتصادی از جمله محصولات و واسطه های متناظر آن ها با دقت نگریسته ام و برای ایجاد یک تئوری قیمت واقع گرایانه و جمع کردن همه پدیده های قیمت از قبیل سود، دستمزد، اجاره زمین و غیره تحت نقطه نظری یکپارچه کوشیده ام، و این را نه تنها برای بهبود این نظریه ها بلکه برای رسیدن به بینش های مهمی در مورد فرایندهای اقتصادی دیگری انجام داده ام که به تمامی اشتباه فهمیده شده اند».

 

منگر تشخیص داده بود که مرکز تئوری قیمت مبتنی بر واقعیت و تئوری عمومی اقتصاد، تنها و تنها کنش انسانی است. از این رو بجای مواد اولیه و هزینه های تمام شده او انسان را در مرکز نظریه اقتصادی قرار داد و در یادداشت های مقدماتی خود هنگام آماده کردن کتاب اصول نوشت: « آغاز و پایان همه اقتصاد، خود انسان است» و «علم ما نظریه توانایی نوع بشر در پرداختن به خواسته هایش است».